Cái đẹp có thể cứu chuộc thế giới, như Fyodor Dostoyevski đã nói, nhưng cũng có thể đem đến hủy diệt. Không gì minh họa cho điều này rõ hơn cái chết của thánh John người Rửa tội (Saint John the Baptist.)
Salome – kẻ tội đồ – có thể được coi là một trong những nữ nhân quyến rũ nhất của lịch sử, một Đát Kỷ của phương Tây, đúng với câu “hồng nhan họa thủy”.
Salome – kẻ tội đồ – có thể được coi là một trong những nữ nhân quyến rũ nhất của lịch sử, một Đát Kỷ của phương Tây, đúng với câu “hồng nhan họa thủy”.
Theo câu chuyện được chép lại trong Tân Ước của Mark và Matthew, Salome là con gái riêng của Herodias, vợ vua Herod.
Thánh John là em họ của Chúa Jesus, là người rửa tội cho Chúa, và là người tiên đoán sự giáng thế của Chúa với vai trò Đấng Cứu thế.
Hoàng hậu Herodias căm thù thánh John vì ngài dám to gan phê phán cuộc hôn nhân thứ hai của bà. Theo ngài, Herodias đã làm việc trái luân thường đạo lý khi kết hôn với em trai chồng cũ của mình.
Đúng vào sinh nhật vua Herod, Herodias sắp xếp cho con gái là Salome biểu diễn trước mặt nhà vua – chú ruột kiêm cha dượng của Salome. Khi Salome nhảy, bảy lớp voan trên người nàng lần lượt tuột xuống và bay mất, do đó điệu nhảy có tên là “The dance of the seven veils”.
Điệu nhảy mê hoặc lòng người tới nỗi vua Herod hứa sẽ ban thưởng cho Salome bất kì điều gì nàng muốn, thậm chí sẵn sàng dâng cho nàng một nửa vương quốc. Herodias bèn xui con gái xin một thứ duy nhất: cái đầu của thánh John. Và người em họ Chúa Jesus đã chết tức tưởi như vậy. Hàng năm, cứ vào ngày 26 tháng 8, Giáo hội Công giáo kỉ niệm ngày thánh John bị chặt đầu.
Câu chuyện về Salome trong Kinh thánh rõ ràng có ảnh hưởng từ truyền thuyết về nữ thần Ishtar của thần thoại Babylon, được chép lại trong trường ca Gilgamesh, một trong những tài liệu văn học cổ nhất của thế giới.
Theo truyền thuyết, để cứu người yêu dưới âm phủ, nữ thần Ishtar phải vượt qua bảy lần bảy cánh cổng. Ở mỗi cây cổng, Ishtar phải nhảy múa và để lại một tấm voan đang khoác trên mình. Điệu nhảy này của Ishtar do vậy cũng được gọi là The dance of the seven veils. Nó là biểu tượng cho sự sinh sôi của vạn vật, bởi mỗi khi nàng dừng nhảy thì toàn bộ sự sống đều ngưng lại, và vì cũng vì thế nó còn có tên Điệu nhảy chào đón – the Welcome Dance.
Salome (hay Shalome) trong tiếng Hebrew cũng có nghĩa là hòa bình hoặc chào đón; do đó sự ảnh hưởng của truyền thuyết Babylon lên câu chuyện Kinh thánh là không thể bàn cãi. Nhưng trái ngược với sức sống dồi dào mà Ishtar mang lại, bước chân của Salome đem đến chết chóc. Câu chuyện của Salome đen tối, vừa có màu sắc bạo lực (violence,) loạn luân (incest,) thậm chí ái tử thi (necrophilia.)
*
Những tác phẩm dựa trên câu chuyện Salome hại thánh John có vô số cách diễn giải khác nhau, tùy theo ý đồ và cách nhìn của tác giả. Nhưng iconography phổ biến nhất là cảnh Salome cầm chiếc đầu của thánh John, lúc trầm ngâm, lúc say mê, thậm chí có nhiều tranh còn vẽ Salome hôn lên miệng của John the Baptist!
Oái oăm thay, không phải thánh John mà chính là điệu nhảy nổi tiếng của “yêu nữ” này đã truyền cảm hứng cho hàng trăm tác phẩm văn học, hội họa, điêu khắc, kịch nghệ, điện ảnh, thậm chí cả video games. Vào thế kỉ 19, một cơ duyên hiếm có đã dẫn tới sự kết hợp của hai tài năng – Oscar Wilde và Aubrey Beardsley, cho ra đời một series những bức hình minh họa trắng đen, được gọi chung là “Salome.”
Oscar Wilde là một nhà văn, nhà thơ, nhà viết kịch nổi tiếng người Ireland. Rất nhiều nhạc, film, truyện là dựa theo tác phẩm của ông, gần đây nhất có bộ phim Dorian Gray (dựa theo tiểu thuyết The picture of Dorian Gray của Wilde) sản xuất năm 2009, vàông trùm thời trang Karl Lagerfeld còn phát hành hẳn một cuốn tiểu thuyết bằng ảnh lấy cảm hứng từ Dorian Gray.
Khi vở kịch Salome của Oscar Wilde mới ra đời vào năm 1891, nó bị cấm diễn ở London vì luật pháp lúc bấy giờ không cho phép đưa vào nhà hát những câu chuyện Kinh thánh. Vài năm sau nó mới được diễn ở Paris, và phải sang tận thế kỉ sau (thế kỉ 20,) Salome mới được trình diễn ở quê hương London.
Một điều kì lạ là bản thân Oscar Wilde cũng chưa bao giờ xem kịch của mình! Trong cuộc sống riêng, ông là một người đồng tính luyến ái, và có nhiều bằng chứng chỉ ra rằng ông có một sự tự đồng hóa rất mạnh với nữ nhân vật của mình, hệt như nhà văn Gustave Flaubert với bà Bovary trong Madame Bovary vậy, thậm chí Oscar Wilde còn tuyên bố: “Salome c’est moi” (Salome chính là ta). Có một dạo, lan truyền (không phải trên mạng), một bức ảnh chụp Oscar Wilde trong trang phục “bảy lớp còn một lớp” của Salome, cầm cái đĩa đựng đầu thánh John. Mãi đến năm 2000, tin đồn này mới được đính chính: không phải là Oscar Wilde, mà là Alice Guszalewicz. Đây là một soprano người Hung, có hình dáng rất giống “nam nhân”, cũng trong vai Salome, nhưng trong vở opera một màn của Richard Strauss khoảng 1910, dựa trên bản dịch vở kịch Salomé tiếng Pháp của Oscar Wilde!
Vở kịch Salome càng nổi tiếng và gây lắm tranh cãi, khi vào năm 1894, Aubrey Beardsley xuất bản một series những bức tranh minh họa cho vở kịch. Oscar Wilde rất thích những bức tranh này. Trên cuốn sách tặng riêng Aubrey, ông viết: “Dành cho Aubrey, người nghệ sĩ duy nhất, ngoài tôi ra, hiểu điệu nhảy của bảy lớp voan nghĩa là gì, và có thể nhìn thấy điệu nhảy vô hình đó.”
Aubrey Beardsley là ai? Ông vẽ thế nào mà được Oscar Wilde ca tụng như vậy?
Aubrey Beardsley là một họa sĩ tiên phong của phong trào Art Nouveau, là người luôn bị dẫn dắt bởi sự đam mê những cái đẹp kì quặc (grotesque) và gợi tình (erotic.) Có thể nói, toàn bộ tư tưởng mỹ học của Aubrey Beardsley đều xoay quanh hai điều này. Aubrey có một tuyên ngôn nổi tiếng: “Tôi chỉ có một mục tiêu – sự quái đản. Nếu không quái đản thì tôi không là gì.” (“I have only one aim – the grotesque. If I am not grotesque I am nothing.”)
Aubrey khởi nghiệp là nhân viên cho một hãng bảo hiểm ở London; ông chỉ vẽ chơi những khi rảnh rỗi. Khi ông đưa cho Edward Burne-Johns (một họa sĩ nổi tiếng của phong trào tiền Raphael) xem những bức tranh mình vẽ, Edward nói: ”Tôi hầu như không bao giờ khuyên ai chọn hội họa làm nghề nghiệp, nhưng trong trường hợp cậu tôi thật… không còn cách nào khác.”
Cuộc đời Aubrey cũng bí hiểm như hội họa của ông. Có nhiều tin đồn rằng người tình duy nhất của ông chính là chị gái ông, Mabel, người đã mang thai với ông và bị sảy thai. Aubrey Beardsley mất sớm vì bệnh lao, nhưng những tác phẩm ông để lại tạo thành nền tảng quan trọng cho phong trào Art Nouveau.
Cùng với Oscar Wilde, Aubrey là đại biểu của phong trào Aestheticism – dòng nghệ thuật vị nghệ thuật. Tiêu chí của dòng nghệ thuật vị nghệ thuật là đề cao giá trị thẩm mĩ hơn là giáo dục, không đao to búa lớn nêu cao những giá trị lịch sử, đạo đức. Đây là một sự tách biệt rõ ràng khỏi hội hoạ Kinh Viện, khi mà họa sĩ vẽ một bức tranh thiếu nữ khỏa thân lồ lộ để ... kích dục nhưng vẫn phải gọi tên nàng là Venus, là Diane. Phong trào vị nghệ thuật xuất phát ở Anh, nó phủ nhận vai trò phải “đạo mạo” của nghệ thuật vị nhân sinh, và người anh em song sinh của nó ở Pháp được gọi là nghệ thuật suy đồi (Decadent movement.)
Khi kịch Salome mới được xuất bản thành sách lần đầu tiên, Aubrey chỉ mới 21 tuổi. Quả là tài không đợi tuổi, chỉ hai năm sau, ông vẽ một bức Salome cùng tám bức khác cho số đầu tiên của tờ The Studio của London. Ông đặt tên cho bức tranh là Baisé ta Bouche, Iokanaan (Ta đã hôn miệng nhà ngươi, Iokanaan;) bức tranh là sự cộng hưởng hoàn hảo với đoạn cao trào trong vở kịch của Oscar Wilde. Chính từ bức tranh này mà Oscar cảm thấy mình đã tìm được người tri kỷ và ông đặt hàng Aubrey minh họa toàn bộ vở kịch cho mình. Lần in sau này của vở kịch gồm 18 bức tranh, tính cả tranh bìa, mục lục, trang đầu. Bức J’ai Baise ta Bouche, Iokanaan được đặt tên lại là The climax.
Hãy xem một số bức trong series Salome của Aubrey Beardsley, minh họa cho vở kịch của Oscar Wilde:
Trường phái của Aubrey Beardsley là gì? Là Art Nouveau. Tính biểu tượng của Art Nouveau không chỉ nằm trong sự vật được miêu tả, mà nằm trong đường nét. Art Nouveau gần như không có đường thẳng. Những đường cong uốn lượn chính là linh hồn của tác phấm; và chính chúng là thứ khơi gợi cảm xúc và suy nghĩ của người xem. Những đường cong có giai điệu, có sức sống, như ngọn lửa, như đợt sóng, như nhịp đập của trái tim. Những bức tranh trong series Salome là ví dụ điển hình cho điều này.
Ngoài ra do ảnh hưởng của những bản in khắc gỗ Nhật Bản làm mưa làm gió trong hội họa phương Tây vào thời điểm đó, Aubrey Beardsley đã đặt những bức tranh của Salome trong không gian hai chiều tuyệt đối, nơi hoàn toàn không có đổ bóng hay luật phối cảnh. Có thể nói những hình minh họa này là sự diễn dịch về kịch nghệ dưới góc nhìn Art Nouveau: tất cả các nhân vật đều như trôi lơ lửng trên một sàn diễn vô hình. Những mảng màu đen trắng sắc bén khiến đường nét – “ngôi sao” của các bức minh họa này – càng thêm thanh thoát và nổi bật.
Những nhà phê bình thời bấy giờ phẫn nộ vì sự gợi dục trắng trợn trong tranh Aubrey Beardsley. Tờ The Times gọi những tác phẩm này là “không thể hiểu nổi” và “ghê rợn.” Vào thập kỉ 1890, đa phần nhà văn và họa sĩ hầu như không bao giờ hợp tác khi minh họa một tác phẩm (theo James Heffernan) và rất có khả năng Aubrey đã làm việc hoàn toàn độc lập, bởi khi nhận được những bản vẽ hoàn chỉnh, Oscar đã bị sốc. Chính Oscar Wilde cũng tuyên bố rằng mình ngưỡng mộ chứ không thích những bức minh họa này. (“I admire, I do not like Aubrey’s illustrations.”), ông còn lo rằng vì làn sóng dư luận quá mãnh liệt, phần viết của mình sẽ biến thành phần “minh họa” cho những bức tranh minh họa này chứ không phải ngược lại! Song không thể phủ nhận rằng bất chấp sự khó hiểu và kì quái của tranh Beardsley, chúng có một tính chất hấp dẫn đặc biệt đối với mắt nhìn. Sự khêu gợi này chẳng khác gì điệu nhảy của nàng Salome với Herod vậy.
Làn sóng dư luận thật ra không nằm ngoài dự đoán và dự định của Aubrey Beardsley. Ông vốn căm ghét xã hội Victorian đạo đức giả và kìm hãm quyền tự do của con người. Nhiều học giả cho rằng thằng hề Harlequin đeo mặt nạ trong bức Phòng trang điểm của Salome chính là hiện thân của tác giả, người giấu bộ mặt thật đi để mua vui và tô vẽ cho sự xấu xa của xã hội. Những bức tranh của ông không có chiều sâu về không gian (hai chiều) nhưng chiều sâu về ý nghĩa của chúng đ làm sốc và tức giận những vị áo cao mũ dài thời đó.
Thay vì che đậy sự gợi dục bằng những câu chuyện thần thoại, lịch sử trịnh trọng, Aubrey Beardsley làm điều hoàn toàn ngược lại. Ông dùng Salome đập vào mặt xã hội Victoria – một giai đoạn nực cười vì sự đứng đắn giả tạo của nó. Tính gợi dục trong tranh Aubrey Beardsley là sự mỉa mai những lý thuyết đạo mạo sáo rỗng của những người thời Victorian. Và ngược lại, họ ghét tranh của Aubrey Beardsley vì giống như những tấm gương, chúng phản chiếu lại những khát vọng bị kìm nén sâu trong tâm hồn họ. Có thể nói Aubrey Beardsley tuy là đại biểu của phong trào Nghệ thuật vị nghệ thuật nhưng chính những tác phẩm của ông lại “vị nhân sinh” bằng cách đả phá những tượng đài đạo đức mục ruỗng của xã hội thời ông sống.
Nhưng, Trời không cho ông sống lâu để làm công việc ấy được dài hơn. Aubrey mất sớm vì bệnh lao, khi chỉ mới 26 tuổi.
*
No comments:
Post a Comment